روش های اندازه گیری فشار چشم: راهنمای کامل و علمی

اندازه‌گیری فشار چشم یکی از مهم‌ترین بخش‌ها در معاینات چشمی است، چون تغییرات فشار داخل چشم می‌تواند نشانه‌ای از بیماری‌هایی مثل گلوکوم باشد. برای این کار، روش های اندازه گیری فشار چشم مختلفی وجود دارد که هر کدام دقت، مزایا و محدودیت‌های خاص خود را دارند. در این مطلب به زبان ساده توضیح می‌دهیم فشار چشم چگونه اندازه‌گیری می‌شود، چه روش‌هایی در دسترس هستند و قبل و بعد از انجام تست باید به چه نکاتی توجه کنید.

فشار چشم چیست و اهمیت اندازه‌گیری آن

چشم ما مایعی به نام «زلالیه» (aqueous humor) تولید و دفع می‌کند. وقتی تعادل تولید و دفع مختل شود، فشار داخل چشم (IOP) بالا می‌رود. این فشار بالا می‌تواند به عصب بینایی آسیب بزند و جریانی از مشکلات مثل گلوکوم (آب‌سیاه) ایجاد کند.

• به طور معمول، فشار چشم سالم بین ۱۰ تا ۲۱ میلی‌متر جیوه (mmHg) است.

بنابراین، اندازه‌گیری فشار داخل چشم در معاینات چشمی روتین اهمیت زیادی دارد؛ مخصوصاً برای کسانی که در معرض خطر گلوکوم هستند (مثل افراد مسن، کسانی با سابقه خانوادگی، مبتلایان به قند بالا و غیره).

روش های اندازه گیری فشار چشم

در ادامه روش‌های مختلف اندازه‌گیری فشار داخل چشم را معرفی می‌کنم که هر کدام مزایا، محدودیت و کاربرد خاص خود را دارند.

روش‌های تماس‌دار (Contact Tonometry)

1- استاندارد طلایی – Goldmann Applanation Tonometry (GAT)

این روش کلاسیک و پرکاربرد است. در این روش، قطره بی‌حسی روی چشم ریخته می‌شود و یک منشور کوچک روی قرنیه قرار می‌گیرد تا بخشی از قرنیه را به آرامی مسطح کند (اپلانته کند). نیروی لازم برای این کار، تبدیل به مقدار فشار داخل چشم می‌شود.

مزایا:

• دقت بالا (چون مدت زمان زیادی است که در چشم‌پزشکی استفاده می‌شود)
• استاندارد مرجع برای مقایسه سایر روش‌ها

محدودیت‌ها / خطاها:

نیاز به بی‌حسی موضعی

• ممکن است دقت اندازه گیری فشار چشم به ضخامت مرکزی قرنیه (CCT) و خواص بیومکانیکی قرنیه وابسته باشد، یعنی اگر قرنیه ضخیم‌تر باشد مقدار فشار ممکن است کمی بیشتر ثبت شود و اگر نازک‌تر باشد کمتر ثبت شود.
• در بیمارانی که همکاری کافی ندارند (مثلاً کودکان یا افراد ناآرام) ممکن است انجام دادن آن سخت باشد.

در عمل، برای انجام GAT، پزشک از میکروسکوپ شکاف‌دار (slit lamp) استفاده می‌کند، یک منشور استریل روی قرنیه قرار می‌دهد و با فیلتر فلورسئین میزان اپلانته مورد نیاز را بررسی می‌کند تا مقدار فشار را تعیین کند.

2- Tono-Pen و Perkins (پرتابل)

این دستگاه‌ها کوچک‌تر و قابل حمل‌اند. Tono-Pen نمونه‌ای از تونومترهای الکترونیکی است که با تماس خفیف روی قرنیه عمل می‌کند.

مزایا:

• قابل استفاده در بیماران بستری یا کسانی که نمی‌توانند مقابل میکروسکوپ قرار بگیرند
• کاربری آسان‌تر نسبت به GAT در برخی شرایط

محدودیت‌ها:

• دقت آن ممکن است نسبت به GAT کمتر باشد
• حساسیت به ضخامت قرنیه هنوز وجود دارد
• ممکن است خوانش در فشارهای بالاتر یا در قرنیه‌های غیرطبیعی دقیق نباشد.

روش‌های بدون تماس (Non-contact Tonometry)

در این روش‌ها، نیازی به لمس قرنیه نیست. نمونه مشهور آن tonometry بادی یا air-puff است. یک پالس هوا به قرنیه زده می‌شود تا آن را کمی منحرف کند، و بر اساس زمانی که قرنیه اپلانته (صاف) می‌شود، فشار محاسبه می‌شود.

مزایا:

• بدون نیاز به بی‌حسی
• مناسب برای غربالگری سریع
• ایجاد ناراحتی کمتر برای بیمار

محدودیت‌ها:

• ممکن است اختلاف کوچکی نسبت به GAT داشته باشد (یعنی مقادیر دقیقاً برابر نباشند)
• حساس به ضخامت قرنیه به میزان متوسط
• در شرایط خاص قرنیه غیرطبیعی، دقت ممکن است کاهش یابد

در کودکان نیز مقایسه بین iCare و Perkins نشان داده است که اختلافی وجود دارد، اما برای مراقبت‌های سریع و در شرایطی که استفاده از GAT دشوار است، گزینه خوبی است.

روش‌های پیشرفته و پارامتریک برای اندازه گیری فشار چشم

برای موارد خاص یا وقتی که بخواهند تأثیرات بیومکانیکی قرنیه را نادیده گیرند، روش‌های نوینی طراحی شده‌اند:

Dynamic Contour Tonometry (Pascal / DCT)

در این روش، تماسی صورت می‌گیرد اما شکل پروب به گونه‌ای است که با انحنای قرنیه مطابقت دارد، بنابراین کمتر قرنیه را تغییر شکل می‌دهد. این باعث کاهش تأثیر ضخامت یا سختی قرنیه می‌شود.

یکی از مزایای DCT اندازه‌گیری نوسانات فشار با ضربان قلب (OPA — Ocular Pulse Amplitude) است.

Ocular Response Analyzer (ORA)

ORA نیز از نوع غیرتماسی است و علاوه بر اندازه‌گیری فشار داخل چشم، اطلاعاتی درباره خواص بیومکانیکی قرنیه (مانند کرنل هیستریزیس؛ corneal hysteresis) ارائه می‌دهد.

تحقیقات نشان داده‌اند که ORA ممکن است فشار را کمی بیشتر از GAT اندازه بگیرد، به خصوص در فشارهای بالا، و تأثیر ضخامت قرنیه روی آن هنوز وجود دارد.

روش‌های تاریخی یا کم‌کاربرد

برای کامل بودن، چند روش قدیمی یا کم استفاده را هم معرفی می‌کنیم:

Schiotz tonometry: یکی از ابزارهای اولیه، بر پایه فشار وارد کردن بر قرنیه و مشاهده شاخص آن. امروزه کاربرد چندانی ندارد.

لمسی (Palpation / Digital tonometry): یعنی پزشک با انگشت چشم را لمس کند و فشار را حدس بزند. بسیار غیر دقیق است و بیشتر کار اضطراری انجام می‌شود تا تشخیص دقیق.

مانومتری داخلی (Manometry): در شرایط جراحی یا درون چشم (داخل محفظه) می‌توان به طور مستقیم فشار را اندازه گرفت؛ اما این روش تهاجمی است و فقط در شرایط خاص کاربرد دارد.

چگونه تست بینایی خانگی را به‌درستی انجام دهیم؟

• محیط تست روشن و بدون سایه باشد
• هر بار فقط یک چشم بررسی شود.
• فاصله استاندارد تا چارت یا صفحه نمایش رعایت شود.
• نتایج هر بار ثبت شود تا تغییرات در طول زمان مشخص گردد.
• برای کودکان از تصاویر ساده و جذاب استفاده شود تا همکاری کنند.

جدول مقایسه روش های اندازه گیری فشار چشم

روش	تماس/بدون تماس	نیاز به بی‌حسی	دقت نسبت به GAT	نقاط قوت	محدودیت‌ها / کاربرد مناسب
GAT (Goldmann)	تماس	بله	مرجع استاندارد	دقت بالا	نیاز به همکاری بیمار، تأثیر ضخامت قرنیه
Tono‑Pen / Perkins	تماس	بله (کمتر)	متوسط	قابل حمل، مناسب بیماران بستری	ممکن است خطا بیشتر داشته باشد
Air-puff (non-contact)	بدون تماس	خیر	کمتر از GAT	سریع، بدون درد	دقت کمتر، تأثیر ضخامت قرنیه
iCare / Rebound	تماس سبک	خیر	نزدیک به GAT اختلاف کوچک	راحت، بدون بی‌حسی، قابل حمل	ممکن است اختلاف‌هایی با GAT داشته باشد
DCT (Pascal)	تماس	بله	کمتر تأثیرپذیر از قرنیه	اندازه‌گیری دقیق‌تر در قرنیه‌های غیرطبیعی	پیچیده‌تر، هزینه بیشتر
ORA	بدون تماس	خیر	مقادیر ممکن است بیشتر از  GAT  باشد	ارائه اطلاعات بیومکانیکی قرنیه	تأثیر ضخامت هنوز وجود دارد

کدام روش برای چه بیمارانی مناسب‌تر است؟

• اگر شرایط بیمار امکان استفاده از GAT را بدهد، همان روش ترجیح داده می‌شود (دقت بالا)
• در بیمارانی که نمی‌توانند بی‌حسی یا ثابت بودن را تحمل کنند، ابزارهایی مثل iCare یا Tono-Pen گزینه‌های مناسبی‌اند
• برای استفاده خانگی، ابزارهای قابل حمل مانند iCare HOME ممکن‌اند گزینه خوبی باشند (البته با احتیاط نسبت به دقت)
• در شرایطی که قرنیه بیمار بسیار غیرطبیعی است (مثلاً پس از جراحی قرنیه)، روش‌هایی مثل DCT ممکن است دقت بهتری داشته باشند

آمادگی برای تست و مراقبت اول و بعد از تست فشار چشم

قبل از تست

• اگر از لنز تماسی استفاده می‌کنید، لازم است قبل از تست آن را بردارید
• در روش‌هایی که تماس با قرنیه وجود دارد (مثل GAT)، از قطره بی‌حسی استفاده می‌شود
• به پزشک بگویید اگر سابقه جراحی قرنیه دارید یا بیماری سطح چشم دارید

بعد از تست

• در روش‌هایی که تماس روی قرنیه داده شده باشد، ممکن است کمی ناراحتی سطحی یا خشکی احساس شود که معمولاً گذراست
• از مالش چشم پس از تست خودداری کنید
• اگر پس از تست تاری دید، درد یا قرمزی زیاد داشتید، با چشم‌پزشک تماس بگیرید

جمع‌بندی

در نهایت، روش های اندازه گیری فشار چشم متنوع‌اند و هر کدام کاربرد خود را دارند. اگر شرایط استاندارد وجود دارد، Goldmann Applanation Tonometry به عنوان روش مرجع انتخاب می‌شود. اما در شرایطی که استفاده از آن دشوار است، ابزارهایی مثل iCare، Tono-Pen یا روش‌های پیشرفته مانند DCT یا ORA می‌توانند جایگزین یا مکمل خوبی باشند. همیشه باید دقت، راحتی بیمار، وضعیت قرنیه و امکانات موجود را در نظر گرفت.

سوالات متداول (FAQ)