وقتی صحبت از عوارض اشعه لیزر برای چشم میشود، ممکن است والدین فکر کنند که «لیزر فقط یک اسباببازی کوچک است» یا «چیزی که به چشماش نمیتابد، خطری ندارد». اما حقیقت این است که نور لیزر، مخصوصاً وقتی از لیزرهای قوی یا غیرایمن استفاده شود، میتواند آسیبهای جدی و گاها دائمی به چشم وارد کند. بسیاری از والدین نمیدانند که خطر نور لیزر برای چشم چقدر جدی است. در این مطلب، به صورت کامل بررسی میکنیم که عوارض اشعه لیزر برای چشم چیست، چرا لیزر سبز یا قرمز ممکن است خطرناک باشد، و چه اقداماتی برای پیشگیری و تشخیص آسیب باید انجام داد.
لیزر چیست و چرا ممکن است برای چشم خطرناک باشد
لیزر (LASER) مخفف عبارت «تقویت نور با انتشار تحریکپذیر تابش» است: یعنی نور بسیار متمرکز و منسجم که میتواند انرژی زیادی داشته باشد. لیزرها انواع مختلفی دارند: برخی فقط برای پوینتر (اشارهگر)، بعضی صنعتیاند، بعضی پزشکیاند.
عواملی که عوارض اشعه لیزر برای چشم را مشخص میکنند
توان لیزر (قدرت آن): اگر لیزر خیلی قوی باشد، تابشش میتواند آسیب حرارتی به بخش حساس چشم وارد کند.
طول موج لیزر: طول موج یعنی رنگ نور لیزر؛ لیزر سبز، قرمز، نور مادونقرمز و … هر کدام اثر متفاوتی روی بخشهای چشم دارند.
مدت زمان تماس و نحوه تابش: آیا لیزر مستقیم به چشم تابیده شده؟ آیا تنها برخورد بازتابی داشته است؟ حتی بازتاب از سطوح میتواند خطرناک باشد.
مکانیسم آسیب نیز میتواند به چند شکل باشد
آسیب حرارتی (فوتوترمال): تابش قوی، باعث گرم شدن بافت شبکیه (قسمت حساس پشت چشم) میشود.
آسیب فوتوشیمیایی: بر اثر تابش طولانیمدت با فوتونهای پرانرژی، ترکیبات شیمیایی حساس در بافت چشم تغییر میکنند.
آسیب مکانیکی: در برخی لیزرهای پالسدار، میتواند شوک فشاری ایجاد شود.
سازمانهای بینالمللی مانند ICNIRP دستورالعملهایی دارند که محدودیت «پذیرش بیشینه تابش» را تعیین میکنند تا از آسیب چشم جلوگیری شود.
برخی طول موجها (مثلاً بین 700 تا 1400 نانومتر) بسیار خطرناکاند چون عدسی چشم آنها را روی شبکیه متمرکز میکند و بازتاب یا واکنش چشم (پلک زدن) ممکن است کافی نباشد.
سلامت چشمان خود و فرزندانتان را جدی بگیرید:
معاینات دورهای چشم بخصوص برای کودکان بسیار مهم است و باید جدی گرفته شود. این معاینات در بیمارستان تخصصی چشم تریتا توسط پزشکان متخصص و با تجربه انجام میگرید تا سلامت چشمان شما تضمین شود
عوارض لیزر برای چشم
حالا که درک پایهای داریم، بیایید وارد عوارضی شویم که واقعا ممکن است برای چشم به وجود بیاید:
کاهش دید مرکزی یا کوری موضعی
در چندین گزارش بالینی، نوزادان یا کودکان پس از تابش لیزر دچار کاهش دید مرکزی یا نقاط تار (scotoma) شدهاند. مثلاً در یک مطالعه که روی چهار کودک بین 9 تا 16 سال که بهعلت لیزر پوینتر آسیب شبکیه داشتند انجام شده بود، «کاهش دائمی بینایی» مشاهده شد.
اسکار یا زخم روی شبکیه (ماکولا)
تابش لیزر میتواند باعث اسکار (زخم) در لایه شبکیه شود، بهخصوص در بخش ماکولا که محل دید دقیقتر است. تحقیقات نشان دادهاند که چنین اسکارهایی حتی پس از ماهها یا سالها باقی میمانند.
سوراخ ماکولا
در برخی از موارد آسیب لیزری باعث ایجاد سوراخ در ماکولا شده است (یعنی قسمتی از بافت شبکیه از بین رفته) که میتواند منجر به کاهش شدید و دائمی دید شود.
خونریزی شبکیه
در برخی کیسها، پس از تماس لیزر با شبکیه، خونریزی در بافت شبکیه دیده شده است که میتواند بینایی را مختل کند.
تغییر ساختاری طولانیمدت در شبکیه
حتی وقتی بینایی بهظاهر بهبود یابد، بافت شبکیه ممکن است تغییرات ساختاری پایدار داشته باشد؛ در مطالعهای با پیگیری طولانیمدت، آسیب به لایههای بیرونی شبکیه (outer retina) هنوز بعد از ماهها دیده شده بود.
کوری جزئی یا کامل (نابینایی)
در برخی موارد نادر و شدید، تابش لیزر میتواند منجر به نابینایی موضعی یا کامل بخشی از میدان بینایی شود. یک گزارش موردی از نوجوانی وجود دارد که پس از تابش لیزر، «آسیب بینایی قابل توجه و دائمی» داشته است.
مشکلات عصبی شبکیه / رگسازی غیرطبیعی
در برخی گزارشها، پس از آسیب لیزری، رگزایی غیرطبیعی در شبکیه یا زیر شبکیه دیده شده است که خود میتواند خطر بیشتری برای بینایی داشته باشد.
اگر لیزر به چشم کودک شما تابیده است همین حالا برای دریافت مشاوره اقدام کنید.
عوامل مؤثر بر خطر نور لیزر برای چشم
عوارض اشعه لیزر برای چشم بستگی به عوامل مختلفی دارد. در بررسی خطر لیزر برای چشم، چند فاکتور وجود دارند که والدین باید به آنها توجه کنند:
توان لیزر و کلاس لیزر
لیزرها بر حسب “کلاس” طبقهبندی میشوند (مثلاً کلاس 1، 2، 3، 4). کلاسهای بالاتر، توان بیشتر و ریسک آسیب بیشتر دارند.
حتی لیزری با توان پایین اگر مستقیماً به چشم تابیده شود یا تماس طولانی داشته باشد، میتواند آسیب بزند.
طول موج (رنگ لیزر)
مقایسه «خطر لیزر سبز برای چشم» و «خطر لیزر قرمز برای چشم»
لیزر سبز نزدیک طول موجی است که شبکیه چشم ما نسبت به آن حساستر است؛ بنابراین تابش سبز میتواند تمرکز بیشتری روی بخش حساس ماکولا (مرکز بینایی) ایجاد کند.
همچنین، برخی از لیزرهای سبز ارزان، ممکن است پرتوی مادون قرمز (IR) منتشر کنند که دیده نمیشود ولی آسیبزا است.
لیزر قرمز نیز خطر دارد، ولی در بعضی موارد ریسک آن نسبت به یک لیزر سبز متفاوت است. تفاوت عمده در حساسیت چشم و نحوه تمرکز پرتوی لیزر است.
مدت تماس، فاصله، و بازتاب
تماس مستقیم با پرتو یکی از عوامل خطرناکترین سناریوهاست. حتی بازتاب پرتو روی سطوح براق (آینه، فلز، شیشه) میتواند خطر ایجاد کند، چون پرتو بازتابی هنوز انرژی دارد. اگر فرد مدت زیادی در معرض تابش باشد، آسیب افزایش مییابد.
اقدامات اولیه و درمان آسیب ناشی از لیزر برای چشم
اگر روی چشم فرزندتان لیزر تابیده است، باید اقداماتی را فورا انجام دهید تا آسیب جدی به چشم او وارد نشود.
اقدام فوری برای کاهش عوارض اشعه لیزر برای چشم
اگر تماس مستقیمی با پرتو لیزر بوده است، فوراً به چشمپزشک مراجعه کنید. حتی اگر علائم جزئی هستند (کمی تاری دید یا لکه نور) باز هم مهم است که معاینه شود، چون آسیب شبکیه ممکن است ابتدا ظریف باشد.
چشمپزشک ممکن است معاینههایی مانند عکسبرداری از شبکیه، OCT (تصویربرداری مقطعی شبکیه) یا سایر روشهای تشخیصی را انجام دهد. این تصویربرداریها کمک میکنند تا شدت آسیب، محل اسکار یا ناحیه درگیر شبکیه مشخص شود.
درمان آسیب لیزر بر روی چشم
در برخی موارد آسیب لیزری را نمیتوان بهصورت کامل «درمان» کرد، بلکه باید مدیریت کرد. چشمپزشک ممکن است قطرههای خاص، دارو برای کاهش التهاب، یا پیگیری منظم با تصویربرداری را پیشنهاد دهد.
در موارد شدیدتر (مثلاً سوراخ ماکولا) ممکن است درمان جراحی یا تزریق دارو (به داخل چشم) لازم باشد، ولی این تصمیم توسط متخصص گرفته میشود.
نیاز به پیگیری بلندمدت وجود دارد: حتی بعد از بهبود ظاهری، ممکن است بینایی یا بافت شبکیه نیاز به نظارت داشته باشد.
پیشگیری از عوارض اشعه لیزر برای چشم: راهنمایی ویژه برای والدین
پیشگیری بهترین راه برای کاهش خطر نور لیزر برای چشم است. این نکات را به کار ببرید:
- آموزش فرزندان
به کودکتان توضیح دهید که لیزر «اسباببازی» نیست، به خصوص اگر پرتو آن قوی باشد.
قانون ساده بگذارید: «هیچگاه لیزر را سمت چشم خود یا دیگران نگیر» و «هرگز آن را برای شوخی استفاده نکن». - انتخاب و نگهداری درست
هنگام خرید لیزر، حتماً کلاس آن را بررسی کنید و فقط مدلهایی با برچسب ایمنی معتبر بخرید.
لیزرها را دور از دسترس کودکان نگه دارید؛ ترجیحاً در جایی قفلدار باشد یا در محفظهای قرار بگیرد که کودک نتواند بهراحتی باز کند. - پیشگیری در محیطهای عمومی
اگر در محیط مدرسه، باشگاه یا مهمانی، لیزر در دست بچهها باشد، نظارت داشته باشید و مطمئن شوید که از آن بهدرستی استفاده شود.
اگر لیزر به سمت پنجره، آینه یا سطح تابانده شود، خطر بازتاب وجود دارد؛ به فرزندتان آموزش دهید که از تابش مستقیم یا بازتابی اجتناب کند. - گزارشدادن موارد خطرناک
اگر مشاهده کردید کسی از لیزر قوی در محیط عمومی (مانند مدرسه یا فضای باز) استفاده میکند، میتوانید موارد را گزارش دهید به مسئولین مدرسه یا نهادهای مربوط به ایمنی تابش نور در منطقهتان.
مقایسه خطر لیزر سبز در برابر لیزر قرمز برای چشم
بهطور خلاصه، خطر لیزر سبز برای چشم در بسیاری از موارد بیشتر از لیزر قرمز است، به چند دلیل:
- چشم انسان نسبت به سبز حساستر است، بنابراین پرتو سبز میتواند اثر مخرب بیشتری روی بخش مهم شبکیه داشته باشد.
- برخی لیزرهای سبز ارزان، نور مادونقرمز را هم منتشر میکنند که دیده نمیشود ولی آسیبزا است.
- البته لیزر قرمز هم خطر دارد، مخصوصاً اگر توان زیادی باشد یا بهطور مستقیم استفاده شود. برای والدین مهم است که بدانند سیستم کلاسبندی، برچسب دستگاه و کیفیت آن اهمیت زیادی دارد.
جمعبندی
عوارض اشعه لیزر برای چشم فرزندتان چیزی نیست که بتوان به سادگی نادیدهاش گرفت. تابش لیزر قوی میتواند باعث کاهش دید، اسکار در ماکولا، خونریزی یا حتی نابینایی جزئی شود. لیزر سبز، به دلیل حساسیت بیشتر شبکیه به آن، خطر قابل توجهی دارد؛ اما لیزر قرمز هم در صورت توان بالا بیخطر نیست..
سوالات متداول والدین (FAQ)
خیر، فقط دیدن پرتو به معنی آسیب نیست. آنچه خطرناک است، تماس پرتو با چشم یا بازتاب قوی به چشم است. حتی اگر پرتو دیده شود، اگر توان پایین باشد و تماس مستقیم نباشد، ریسک آن کمتر است.
لیزر کلاس ۱ یا ۲ به طور کلی ایمنتر هستند چون توان بسیار پایینتری دارند، اما اگر دستگاه بیکیفیت باشد، برچسب اشتباه داشته باشد یا از نزدیک به چشم تابیده شود، باز هم باید احتیاط شود.
بله، بازتاب پرتو از سطوح براق میتواند برای چشم خطرآفرین باشد، به خصوص اگر سطح پر بازتاب باشد یا زاویه تابش طوری باشد که پرتو متمرکز شود.
اگر تابش قوی بوده یا علائم کاهش بینایی، لکه، تاری یا درد وجود دارد، بله مراجعه به چشمپزشک ضروری است. در موارد خیلی ساده، نظارت دقیق و پیگیری نیز ممکن است کافی باشد، اما تصمیم نهایی باید با تخصص پزشکی گرفته شود.
منابع:
